خاک چیست؟

خاک چیست؟

مقدمه

خاک به عنوان بستر حيات و جايگاه تكوين و رشد گیاهان، يكي از اساسي ترين نعمت‌هایی است كه امانت به انسان سپرده شده است تا با حفاظت، احياء، بهره برداري و توسعه آن دوام و قوام خويش و گياهان و جانواران را تضمين نمايد، متاسفانه نبود شناخت و علم كافي از حفاظت خاك و اقدامات لازم در این زمينه باعث بي‌ارزش جلوه دادن اين ماده حياتي در جامعه شده است.

خاك كه در فصل مشترك انسان و كره زمين قـرار دارد عنصـري اساسي و خیلی مهم براي بشر به شمار مي رود كه محل اجراي فعاليت‌ها‌، منبع تغذيه و دستگاه تصفيه پس مانده‌ها می باشد و خاك قابل كشت موهبتي است محدود از لحاظ وسعت و كميت، زيرا فقط 22 درصد از سطح خشكي‌ها قابل کشت می باشند و در حـال حاضر فقط نيمي از این زمين‌ها مورد استفاده قـرار گرفته است و مابقي آن ذخيره به شمار مي‌آيند و زمين‌هاي زير كشت نيز پايدار نيستند، طبق تخمين سازمان خواربار و كشاورزي جهاني هر سال 5 تا 7 ميليون هكتار زمين به سبب شرايط نامناسب بهره وري تلف مي‌شوند، به اين ترتيب ممكن است در طي سال‌های زیاد كليه زمين‌هاي زير كشت از بين بروند.

برخوردهاي غير علمي با خاك و تخريب آن توسط انسان ها مثل شهر سازي ها، احداث جاده ها، چراي بي رويه دام، قطع درختان جنگل ها ، و آلوده سازي آن بوسيله کودهای شیمیایی نامرغوب، پساب هاي شهري، صنعتي و كشاورزي، بهره كشي نامناسب انسان از خاك باعث شده است كه علاوه بر كاهش ارزش اقتصادي و کیفیت آن، از لحاظ ساختمان خاك، حشرات و موجودات زنده در آن، ضربات جبران ناپذيري هم بر خاک و هم به ريشه خود انسان فرود آيد.

علل تباهي خاك ها به دست انسان فقط شرايط نامناسب بهره برداري از كشاورزي نيست، بلكه آلودگي هوا، تضعيف تندرستي گياهان در كشاورزي و جنگل‌ها، تجمع مواد سمي به ويژه فلزات سنگين و آفت کش‌ها، كاهش سطح رستني‌ها بر اثر توسعه ساختمان‌ها كه گاهي نابخردانه در محيط زيست صورت مي گيرد نيز خود علت‌های ديگري از اتلاف خاك حاصلخيز مي باشد.

تعریف خاک :

خاک عبارت است از قشر چند سانتي متري تا چند متري که شامل مواد آلـي، عناصر معدني، گازها، مایعات و موجودات زنده است که انسان ها، گياهان و جانوران بتوانند بر روي آن ادامه حيات دهند و دانشمندان خاک را به عنوان یک سیستم سه فازی جامد، مایع و گاز در نظر می‌گیرند که فاز جامد (زمینه خاک) از مواد معدنی و مواد آلی می باشد و فاز مایع (محلول خاک) که آب و مایعات می باشد و فاز گازی (اتمسفر خاک) که این فاز متخلخل، از گازها تشکیل شده است و بدنه خاکی کره زمین 4 وظیفه اصلی دارد:

• محیطی برای جمع‌ آوری، تأمین و تصفیه آب
• محیطی برای رشد گیاهان
• اصلاح کننده دمای هوا
• زیستگاه ارگانیسم‌ها

دانه بندي ذرات معدني خاك ( بافت خاك )

مواد معدني بر حسب قطر ذرات به گروه‌هاي قراردادي رده بندي مي‌شوند و منظور از دانه بندي، تعيين نسبت درصدي ذراتي است كه با داشتن قطرهاي متفاوت در محدوده‌هاي معيني قرار مي‌گيرند . ذراتي كه در بين يكي از محدوده هاي قطري قرار مي‌گيرند فراكسيون ( گروه‌هاي هم قطر ) نامگذاری می‌شوند . طبق قراردادهاي موجود قابل قبول در اكثر نقاط جهان، ذرات معدني خاك به فراكسيون‌هاي مختلف زير تقسيم بندي مي‌شوند.

سنگ ريزه :

معمولاً سنگ‌ريزه‌ها از جنس بقاياي تخريبي سنگ مادر بوده و در اكثر خواص با آن مشترك اند و قطر آن‌ها بزرگتر از 2 ميلي‌متر می‌باشد و از نظر فيزيكي به عنوان اسكلت خاك انجام وظيفه مي‌نمايند. وجود سنگ‌ريزه در مجاورت ساير فراكسيون‌ها موجب تهويه بهتر خاك گشته و گاهي ساير ذرات ريز خاك را از گزند تاثير عوامل فرسايشي شديد مصون مي‌دارد . اغلب كاني‌هاي اوليه آن‌ها قابل تخريب بوده و به مرور زمان به تدريج بعضي از مواد غذايي معدني را به خاك و گياه تحويل مي‌دهند.

شن :

ذرات شن محتوي كاني‌هاي اوليه دير تخريب و مقاومند که قطر آن‌ها بین 0/02 تا 2 میلی‌متر است و گاهي كاني كوارتز 90 الي 95 درصد اين فراكسيون را تشكيل مي‌دهند و بسته به جنس سنگ مادر ممكن است سيليكات‌هاي مختلفي مانند ميكاوفلدسپات و همچنين كربنات كلسيم و منيزيم نيز در ساختمان شن‌ها يافت شوند و مقدار ذرات شن در خاك‌هاي تكامل نيافته بيشتر است و با افزايش درجه تكامل خاك‌ها، از ميزان شن كاسته و به فراكسيون‌هاي ديگر افزوده مي شود . ذرات شن از نظر شيميايي فعال نبوده ولي خواص فيزيكي خاك‌ها را به طور محسوس تحت تاثير قرار مي دهند.

سیلت :

سیلت یا لای یکی از خاک‌های ریزدانه می‌باشد که از دانه‌های بسیار ریز کوارتز و ذرات پولکی شکل حاصل از متلاشی شدن کانی‌های میکادار تشکیل شده است . سیلت‌ها ذرات ریز معدنی خاک، حد فاصل رس و ماسه، با قطر بین 0/002 تا 0/02 میلی‌متر هستند . به سیلت نام های مثل لای، گل‌ماسه، خره، و لیمون هم گفته می‌شود . خواص سيلت درشت، شباهت زيادي به شن‌ها داشته و سيلت ريز مي‌‌تواند در بعضي شرايط قسمتي از وظايف كاني‌هاي رسي را به عهده بگيرد. از طرف ديگر درتخريب‌هاي بعدي ذرات سيلت زمينه تشكيل رس را آماده می‌کند.

رس :

كانيهاي اوليه حاصل از تخريب سنگها و رسوبات به مرور زمان تحت تاثير مجدد عوامل تخريبي مانند آب، اكسيژن، اسيدها و بازهاي محلول در آب و غيره قرار گرفته و به ذرات ريزتري تجزيه مي‌شوند . اين ذرات ريز كوچكتر از 0/002 ميلي متر اكثراً‌ منشاء ثانوي داشته و داراي خواص فيزيكي و شيميايي ويژه اي هستند كه آنها را از ساير ذرات خاك متمايز مي سازد. اين ذرات ثانوي و معدني ميكروسكوپي در غالب فعل و انفعالات فيزيكي و شيميايي به طور فعال شركت جسته و در حاصلخيزي خاك اهميت وافري دارند.